محدودیت‌های صادراتیِ اعمال‌شده برای فناوری‌ها یا مواد خام حیاتی اغلب توجیهات خاصی را به همراه می‌آورند: مثلا نیاز به افزایش درآمد، حفاظت از محیط زیست و یا نیاز به ارتقای صنایع پایین‌دستی. اما همواره اما انگیزه‌های دیگری نیز در این راستا وجود دارد؛ مثل میل به برتری بر رقیب ژئوپلیتیکی.

دولت‌ها معمولا محدودیت‌های صادراتی را به‌عنوان ضرورتی برای حفظ امنیت ملی توجیه می‌کنند و این توجیه اغلب برای دفاع از اقدامات مخربی که در عرصه تجارت رخ می‌دهد استفاده می‌شود. مثلا در طول بحران غذایی سال ۲۰۰۷، برخی کشورهای تولیدکننده عملا برنج و ذرت احتکار کردند. یا در طول همه‌گیری کرونا، برخی دولت‌های غربی ممنوعیت صادرات واکسن‌ها و محصولات تشخیصی پزشکی را اعمال کردند.

این بار هم موضوع از اعمال تعرفه‌های تجاری امریکا علیه کشورهای مختلفی مثل چین، کانادا، مکزیک و همین طور اتحادیه اروپا شروع شده است. چین با پیش‌بینی و در تلافیِ این اقدامات، ممنوعیت صادرات مواد خام حیاتی به آمریکا را مورد توجه قرار داده است. با توجه به ارزش استراتژیک این مواد در تولید نیمه‌رساناها، باتری‌های الکتریکی و تسلیحات، این ممنوعیت حتی قابل پیش‌بینی بود. اما نگاهی به آمار و ارقام، تصویر واضح‌تری از انتقام‌جویی‌های تجاری جهان را ارائه می‌دهد.

تعداد محدودیت‌های اعمال شده بر صادرات مواد خام حیاتی توسط دولت‌ها بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۰ میلادی بیش از پنج برابر شده است و به بیش از سیزده هزار مورد رسیده است. اما این اقدام درنهایت به روابط کشورهایی مثل آمریکا و چین آسیب بیشتری نسبت به گذشته خواهد زد.

برخی فلزات حیاتی تحریم‌شده توسط چین کاربردهای جالبی دارند. مثلا گالیوم در نیمه‌رساناها به کار می‌رود، جرمانیوم در فناوری نیمه‌رساناها و تکنولوژی مادون قرمز کاربرد دارد. آنتیموان در تولید همه چیز از گلوله گرفته تا موشک استفاده می‌شود و گرافیت هم برای باتری‌های الکتریکی حیاتی است. چین با تولید تقریباً ۶۰ درصد جرمانیوم جهان، ۸۰ درصد از تولید جهانی گالیوم و ۷۸ درصد از تولید جهانی آنتیموان، درواقع بر بازار جهانی همه این مواد تسلط دارد.

نکته جالب در مورد اقدام چین در کنترل صادرات فلزات حیاتی به آمریکا این بود که سودمندیِ این نوع تحریم‌ها توسط یک کشور غیر غربی نیز مورد توجه قرار گرفت. پکن علاوه بر اعمال تعرفه‌های وارداتی بر خودروها و تشکیل پرونده حل و فصل اختلافات در سازمان تجارت جهانی، لایه دیگری از محدودیت‌های صادراتی را در ۴ فوریه اعمال کرد که این بار شامل مواد مورد استفاده در تولید محصولات نظامی، فناوری اطلاعات و انرژی پاک می‌شد.

موضع چین در برابر شاخ و شانه کشیدن‌های آمریکا این سیگنال را به دولت ترامپ نشان داده که در صورت لزوم، پکن هم قادر به اعمال انواع محدودیت‌های تجاری علیه آمریکا خواهد بود. این در حالی است که در گذشته، اقدامات چین بیشتر واکنشی بود و پس از اقدامات تحریمی خاص توسط آمریکا و متحدانش انجام می‌شد.

مهم‌ترین تحریم‌هایی که آمریکا علیه چین اعمال کرد، در گذشته به ممنوعیت استفاده از تجهیزات مخابراتی Huawei و ZTE برای استفاده دولتی در آمریکا بود که در دور اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ صورت گرفت. در زمان ریاست جمهوری جو بایدن نیز آمریکا صادرات نیمه‌رساناهای پیشرفته و تجهیزات محاسباتی کوانتومی به چین را ممنوع کرد و همچنین شرکت‌های ژاپنی و هلندی را که از فناوری آمریکایی استفاده می‌کردند از صادرات به چین منع کرد.

با توجه به سابقه این تحریم‌ها و محدودیت‌ها، حالا می‌توان مشاهده کرد که این سرشاخ‌شدن چقدر هزینه‌ها را برای شرکت‌های فناوری در آمریکا و چین بالا برده و به نگرانی‌های امنیت ملی آنها هم دامن زده است. مثلا ترس واشینگتن از مسدود شدن یا مختل شدنِ زنجیره تامین در برخی حوزه‌ها جدی است.

واقعیت این است که محدودیت‌های تجاری به صورت کلی نگران‌کننده و پرهزینه بوده است، اما همچنین شرکت‌ها را برانگیخته تا با فناوری‌های جایگزین یا با کاوش در منابع جدید مواد سازگار شوند. مثلا با وجود تحریم‌های آمریکا، شرکت‌های چینی از خود انعطاف نشان داده‌اند. هواوی با قطع واردات تراشه‌های پیشرفته، مجبور شد نیمه‌رسانای پیشرفته خود را برای گوشی هوشمند Mate 60 Pro  توسعه دهد. این شرکت که از استفاده از فناوری‌هایی مانند iOS اپل یا اندروید گوگل در تولید گوشی‌های هوشمند خود منع شده بود، در آگوست ۲۰۲۳ از سیستم عامل خود به نام HarmonyOS NEXT رونمایی کرد.

آیا احتمالش هست که تحریم‌های اعمال‌شده توسط چین علیه آمریکا هم باعث بروز تحولات مثبتی در آمریکا شوند؟ تولید مواد معدنی کمیاب و همین طور همچنین ورود بازیگران تازه‌وارد به کسب و کار معدن می‌تواند موقعیت سلطه چین بر بازارها را تضعیف کند. تولید جهانی فلزات کمیاب از سال ۱۹۹۵ میلادی افزایش قابل توجهی داشته و از ۷۵ کیلوتن به بیش از ۳۵۰ کیلوتن در سال ۲۰۲۳ میلادی رسیده است. در این میان نباید فراموش کرد که حتی قبل از پیروزی ترامپ هم روابط آمریکا و چین بی‌ثبات بود. اما حالا خطر بزرگ‌تر هم هست. بنابراین مقابله با تشدید تنش‌های تجاری بین آنها شاید به سود همه باشد.

منبع: ایست ایژیا فوروم/ ترجمه: آینده‌نگر