چرایی و چگونگی نوسازی بخش کشاورزی در ایران، نه تنها یکی از دغدغه های فعالان این بخش است، بلکه در سال های اخیر و به دنبال بحران های محیط زیستی مانند بحران منابع آب - که تا حدود زیادی ریشه در ناکارامدی تولید کشاورزی در ایران دارد-، حتی شهروندان عادی هم به این موضوع می اندیشند و در گفتگوهای فضای عمومی شهروندی جا باز کرده است. در این مقاله می کوشم به صورت چابک، نگاهی به علل و دلایل مدرن نشدن بخش کشاورزی ایران بپردازم. با توجه به ظرفیت مطلوب متد PESTEL برای واکاوی این مساله، در شش بخش عوامل سیاسی (Political)، اقتصادی (Economic)، اجتماعی (Social)، فناوری (Technology)، محیط زیستی (Environment)، و حقوقی (Legal)، موانع مدرن سازی کشاورزی ایران را بررسی می کنم. ناگفته نماند که این عوامل به روش های پیچیده ای با هم تعامل دارند و محیط چالش برانگیزی را برای نوسازی کشاورزی در ایران ایجاد می کنند. پرداختن به این مسائل نیازمند رویکردی جامع و بلندمدت است که ماهیت به هم پیوسته این چالش ها را در نظر بگیرد.

عوامل سیاسی

·        تأثیر تحریم ها: تحریم های بین المللی دسترسی به فناوری ها و نهاده های مدرن کشاورزی را محدود کرده است.

·        ناهماهنگی سیاستی: تغییرات مکرر در سیاست های کشاورزی باعث ایجاد عدم اطمینان برای کشاورزان و سرمایه گذاران می شود. نمونه هایی مانند موارد زیر را می توان ذکر نمود:

-         تغییرات مکرر یارانه های کشاورزی

-         یارانه های سنگین با هدف توسعه کشاورزی با نتیجه فشار بیش از حد بر منابع آب

-         تلاش برای خودکفایی در محصولات اصلی مانند گندم، با وجود کمبود آب

-         نظرات متضاد در مورد ظرفیت خودکفایی غذایی ایران

-         تلاش برای نصب کنتورهای هوشمند آب بدون تغییر قابل توجه در رفتار صاحبان چاه

-         چالش های اجرای مقررات چاه های غیرمجاز و برداشت آب

-         تشویق به کشت محصولات پر آب بر در مناطق کم آب

-         نبود سیاست‌های مؤثر برای ترویج محصولات مناسب با اقلیم ایران

-         کاهش کارایی در نتیجه سیاست های یارانه ای دولت برای حمایت از کشاورزان 

-         ساختار پیچیده مالکیت زمین پس از اصلاحات ارضی ناقص دهه 1340 و دوران پس از انقلاب اسلامی

عوامل اقتصادی

·        سرمایه گذاری محدود: بخش کشاورزی در مقایسه با سایر بخش ها مانند صنعت، نفت و گاز سرمایه گذاری ناکافی دریافت می کند.

·        ناکارآمدی بازار: فقدان زیرساخت مناسب بازار و سیستم های اطلاعاتی قیمت در بخش کشاورزی در مواردی مانند:

-         سیستم قیمت خرید تضمینی دولت برای محصولاتی مانند گندم، انحرافات بازار را ایجاد می کند. تغییرات مکرر در این قیمت ها منجر بر تصمیمات کاشت تأثیر می گذارد.

-         تاخیر در پرداخت به کشاورزان برای محصولات خریداری شده، جریان نقدینگی و برنامه ریزی را مختل می کند.

-         علیرغم اهداف خودکفایی، ایران همچنان یکی از واردکنندگان عمده گندم است، در حالی که در رتبه دوازدهم تولید جهانی قرار دارد.

-         نوسانات در سطوح واردات کالاهای اساسی مانند برنج و گندم (بیش از 50 درصد کاهش در برخی موارد) نشان دهنده آسیب پذیری زنجیره تامین است.

-         فقدان سیستم های اطلاعات بازار موثر مانع توزیع و قیمت گذاری کارآمد می شود. این ناکارآمدی ها به نرخ تورم مواد غذایی بیش از 50 درصد و کمبود بالقوه مواد غذایی کمک می کند و نیاز به اصلاحات قابل توجه در ساختار بازار کشاورزی ایران را برجسته می کند.

·        محدودیت های اعتباری: ضعف در دسترسی کشاورزان خرده پا به اعتبارات و تسهیلات مناسب برای مدرن سازی عملیات

·        نوسانات قیمت ارز: تأثیر منفی بی ثباتی ارزش پول ملی بر هزینه نهاده ها و فناوری های کشاورزی وارداتی

عوامل اجتماعی

·        سالخوردگی جمعیت کشاورز: میانگین سنی کشاورزان ایرانی در حال افزایش است و نسل های جوان کمتر به کشاورزی علاقه مند هستند.

·        نابرابری جنسیتی: دسترسی  نابرابر زنان به منابع و تصمیم‌گیری ها

·        شکاف های آموزشی: شکاف بین آموزش کشاورزی و نیازهای کشاورزی عملی

·        مقاومت فرهنگی: ترجیح روش‌های کشاورزی سنتی بر تکنیک‌های مدرن به دلیل عوامل فرهنگی

عوامل فن آوری

·        شکاف‌های تحقیق و توسعه: سرمایه‌گذاری ناکافی تحقیق و توسعه در فن‌آوری‌های خاص کشاورزی. دلایلی مانند موارد زیر را می توان برای این مساله برشمرد:

-         نبود ارتباط مؤثر دانشگاه و کشاورزان از طریق وزارت جهاد کشاورزی

-         چالش های استارتآپ های کشاورزی از جمله زیرساخت های ناکافی برای پشتیبانی از فناوری های هوش مصنوعی در روستاهای دورافتاده

-         کمبود متخصصان آموزش دیده برای پیاده سازی و نگهداری فناوری های پیشرفته کشاورزی

عوامل محیط زیستی

تأثیرات تغییر اقلیم: تأثیر منفی افزایش دما و تغییر الگوی بارش بر عملکرد محصول و دسترسی به آب

تخریب خاک: از دست رفتن کیفیت خاک در نتیجه استفاده بیش از حد از نهاده های شیمیایی و شیوه های ضعیف مدیریت خاک مانند شخم عمیق

عوامل قانونی

مقررات زیست محیطی: شیوه های کشاورزی ناپایدار در نتیجه اجرای ناکافی قوانین زیست محیطی

مقررات واردات/صادرات: اثر منفی مقررات پیچیده و محدودکننده تجارت بر رقابت پذیری بخش کشاورزی مانند موارد زیر:

تاخیر در ترخیص کالا از گمرک می تواند کیفیت و به موقع بودن صادرات محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار دهد.

-         واردات گیاهان، فرآورده های گیاهی، بذر و نهال مستلزم تاییدیه وزارت کشاورزی است. اگرچه این اقدامات برای امنیت زیستی ضروری است، اما می‌تواند موانع بیشتری برای تجارت کشاورزی ایجاد کند.

-         ایران اقدامات ضد دامپینگ را برای مقابله با واردات با قیمت کمتر از ارزش متعارف محصولات، اجرا می کند. این اقدامات ضمن حمایت از تولیدکنندگان داخلی، می‌تواند دسترسی به نهاده‌های کشاورزی ارزان‌تر را محدود کند.

 در جمع بندی این نوشتار باید بر این موضوع تاکید کنم که نوسازی کشاورزی، بخشی از فرایند نوسازی اقتصادی ایران است که به دلایل متعدد که در این مقال نمی گنجد، تاکنون در اولویت دستور کار مدیران و سیاستگزاران کلان اقتصادی کشور قرار نگرفته است و صرفا به حرکت های نسبتا کم اثر مانند حمایت از کسب و کارهای دانش بنیان و خلاق پرداخته شده که در عمل به دلیل نااطمینانی های سیاسی- اقتصادی موجود، نتوانسته اند اکوسیستم فراگیر و مطلوبی را شکل دهند. البته همین شرایط، خود مانع اصلی شکل گیری اکوسیستم نوآوری در بخش کشاورزی ایران است. کشاورزی ایرانی، نیازمند نوآوری های بومی / مردمی در کنار تزریق منابع مادی و دانشی لازم برای پشتیبانی از نوآوری هاست.

منبع:آینده نگر