نشست مشترک سه کمیسیون بازار پول و سرمایه، کشاورزی و صنایع تبدیلی و صنعت و معدن اتاق بازرگانی تهران با دستورکار بررسی «اهمیت زنجیره‌های ارزش جهانی در توسعه کشورها» و با حضور اعضای هیات نمایندگان اتاق تهران و نمایندگان تشکل‌های مربوطه برگزار شد. در این جلسه که نمایندگانی از نهادهای دولتی و مراکز تحقیقاتی نیز حضور داشتند، موقعیت ایران در زنجیره ارزش جهانی و الزامات ارتقای جایگاه ایران در این زنجیره به بحث گذاشته شد.

در آغاز این نشست رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران با ارائه پیشینه‌ای از زنجیره‌های ارزش در جهان و با بیان این نکته که زنجیره‌های جهانی ارزش جهانی  (GVCs)از قرن‌ها قبل وجود داشته است، گفت: این زنجیره‌ها به سرعت از سال 1990 تا 2007 رشد کردند؛ زیرا پیشرفت‌های فناورانه به ویژه در زمینه حمل‌ونقل و ICT با کاهش موانع تجاری، تولیدکنندگان را بر آن داشت تا فرآیندهای تولید را فراتر از مرزهای ملی خود گسترش دهند.

به گزارش روابط عمومی اتاق تهران، فریال مستوفی با اشاره به اینکه تمرکز رشد زنجیره جهانی ارزش در آسیای شرقی، آمریکای شمالی و اروپای غربی به حوزه ماشین‌آلات، الکترونیک و حمل‌ونقل معطوف بود، ادامه داد: اکثر کشورهای این مناطق در زنجیره‌های جهانی ارزش پیچیده شرکت کرده و کالاها و خدمات پیشرفته تولید و در فعالیت‌های نوآورانه مشارکت می‌کنند. در مقابل، بسیاری از کشورها در آفریقا، آمریکای لاتین و آسیای مرکزی کالاهایی را‌ تولید می‌کنند که برای فرآوری در کشورهای دیگر استفاده می‌شود.

 او در ادامه گفت: از زمان بحران مالی جهانی در سال 2008، رشد تجارت کُند و در نتیجه گسترش زنجیره‌های ارزش نیز کُند شده است و در عین حال، دو تهدید بالقوه جدی برای مدل موفق رشد مبتنی بر تجارت‌ و فعالیت‌هایی که مبتنی بر نیروی کاربر بوده‌اند، ظاهر شده است که یک تهدید، ورود فناوری‌هایی نظیر اتوماسیون و چاپ سه‌بعدی است که منجر به صرفه جویی در زمان و هزینه کار می‌شود. دومین تهدید نیز تعارض تجاری بین کشورهای بزرگ از جمله چین و آمریکاست که می‌تواند منجر به کاهش یا تشدید منطقه‌گرایی زنجیره‌های جهانی ارزش شود.

او با بیان اینکه زنجیره‌ها می‌توانند به افزایش رشد، ایجاد مشاغل بهتر و کاهش فقر منجر شود، ادامه داد: این دستاورد به شرطی حاصل می‌شود که کشورهای در حال توسعه اصلاحات فراگیرتری را انجام داده و کشورهای صنعتی‌ نیز سیاست‌های باز و قابل پیش‌بینی را دنبال کنند. تغییرات تکنولوژیکی احتمالاً بیش از آنکه چالشی برای تجارت و زنجیره‌های جهانی ارزش باشد، مزیت است. فن‌آوری‌های جدید در تعادل، باعث ارتقای تجارت و زنجیره‌های جهانی ارزش می‌شود.

مستوفی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید بر اینکه سیاست‌های جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)  می‌تواند کمبود سرمایه، فناوری و مهارت‌های مدیریتی را برطرف کند، افزود: با توجه به پیوند ناگسستنی بین سرمایه‌گذاری خارجی و زنجیره‌های جهانی ارزش، ایجاد فضای باز و امن برای سرمایه‌گذاری توسط کشورهای کم‌سرمایه حیاتی است و جذب ‌سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در تمام مراحل مشارکت زنجیره ارزش مهم است. این امر مستلزم حمایت از سرمایه‌گذار، ثبات اقتصاد کلان، فضای کسب‌وکار مطلوب و هم‌چنین ترویج و تسهیل ‌سرمایه‌گذاری است.

 به گفته رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران، توافق‌نامه‌های تجاری دسترسی به بازار را گسترش می‌دهند و یک کاتالیزور حیاتی برای ورود زنجیره‌های جهانی ارزش در طیف گسترده‌ای از کشورها، از جمله بنگلادش، جمهوری دومینیکن، هندوراس، لسوتو، ماداگاسکار و موریس بوده‌اند. بنابراین مشارکت در توافق‌نامه‌های ادغام فراگیر‌ می‌تواند به اصلاحات نهادی و سیاستی کمک کند، به‌ویژه زمانی که با کمک‌های فنی و مالی همراه شود.

او در ادامه از ضرورت اصلاح سیاست‌های خدمات برای توسعه زنجیره‌های ارزش نیز سخن گفت و افزود: از آنجایی که اقتصاد کالاها و خدمات به طور فزاینده‌ای به هم مرتبط هستند، اصلاح سیاست‌های خدمات از جمله در بخش‌هایی مانند مالی، حمل‌ونقل و طیف وسیعی از خدمات تجاری، باید بخشی از هر استراتژی برای ترویج فعالیت زنجیره‌های جهانی ارزش باشد. بهبود تشریفات گمرکی و مرزی، ترویج رقابت در خدمات حمل‌ونقل و لجستیک، و بهبود ساختار بندر می‌تواند هزینه‌های تجاری مرتبط با زمان و با یک مکان را کاهش دهد.

مستوفی با بیان اینکه کشورها می‌توانند شرکت‌های کوچک و متوسط داخلی را با شرکت‌های پیشرو در زنجیره‌های جهانی ارزش پیوند دهند، افزود: این پیوند با حمایت از آموزش و ظرفیت‌سازی و در عین حال ارائه اطلاعات به شرکت‌های پیشرو در مورد فرصت‌های تامین صورت می‌گیرد. نمونه‌هایی از برنامه‌های موفق پیوند تامین‌کننده شامل شیلی و گینه در معدن، کنیا و موزامبیک در کشاورزی و جمهوری چک در بخش‌های الکترونیک و خودرو اتفاق افتاده است.

 او گفت: فراتر از سیاست‌های تسهیل مشارکت در زنجیره‌های جهانی ارزش، سیاست‌های تکمیلی برای به اشتراک گذاشتن مزایای آنها و کاهش هر گونه هزینه برای انطباق با مقررات کار و اقدامات حفاظت از محیط زیست ضرورت دارد.

مستوفی در ادامه با اشاره به ایجاد دپارتمان زنجیره ارزش در مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران به برخی اقدامات و برنامه‌های این دپارتمان نظیر تولید دانش و‌ ایجاد گفتمان و جلب مشارکت سایر ذی‌نفعان، شناخت زنجیره‌ها و کشورهایی که امکان همکاری زنجیره‌های ارزش با آن وجود دارد، ظرفیت‌سازی، برگزاری رویدادهایی آموزشی و هدایت ‌سرمایه‌گذاری‌ها به سمت مشارکت در زنجیره‌ها پرداخت. او در پایان‌بندی سخنانش این پرسش‌ها را مطرح کرد که ایران در کدام زنجیره‌ها مزیت دارد و زیرساخت‌های لازم برای پیوستن به زنجیره‌های ارزش در حوزه بانکی، مالی و سرمایه چیست؟

تقویت سرمایه‌گذاری با ورود به زنجیره‌های ارزش

عبداله احمدی، معاون سرمایه‌گذاری مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران نیز در این جلسه به تشریح مسئله ارتباط میان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و مشارکت در زنجیره‌های جهانی ارزش پرداخت و به این نکته اشاره کرد که تجربه‌های جهانی و بررسی‌های میدانی و مطالعاتی گویای این واقعیت است که برای دسترسی به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی باید ورود و درهم‌تنیدگی در زنجیره‌های ارزش را مورد توجه جدی قرار داد.

وی با ارائه داده‌هایی از منابع بین‌المللی، این رویکرد را مورد توجه قرار داد که شبکه‌های زنجیره ارزش منطقه‌ای، از اهمیت بالایی در اقتصاد و سرمایه‌گذاری امروز جهان پیدا کرده‌ و این دست شبکه‌های منطقه‌ای که در بلوک‌های مختلف جهانی از جمله در اروپا و شرق آسیا شکل گرفته‌، پیوند و همبستگی درهم‌تنیده‌ای با سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در میان کشورهای این شبکه‌های منطقه‌ای برقرار کرده است.

وی همچنین، به الگوهای زنجیره‌های جهانی ارزش اشاره کرد و یادآور شد که برخی اقتصادها در دنیای امروز، الگوی زنجیره ارزش جهانی خود را تغییر داده و در حالی که در دهه 90 میلادی، الگوی این کشورها مبتنی بر کامودیتی یا خدمات نیروی کار بود، طی دهه اخیر به ارتقای الگوهای خود در زنجیره ارزش جهانی از جمله به کالاهای دانش‌بر اقدام کرده‌اند.

گزارش کامل «مشارکت در زنجیره‌های جهانی ارزش و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» را از اینجا دریافت و مطالعه کنید.

در ادامه این جلسه، میترا پویامهر، کارشناس مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران گزارشی درباره مکانیسم‌های توسعه و ارتقا کره جنوبی، هند و چین در زنجیره جهانی ارزش‌ اقتصاد دیجیتال ارائه کرد. او گفت: چین در سال 2019 معادل‌ 32 درصد از صادرات جهانی کالاهای ICT را به خود اختصاص داده بود. حدود 77 درصد از صادرات هند در این سال نیز متعلق به بخش خدمات ICT بوده است. هم‌چنین کره‌جنوبی 73 درصد از حافظه جهانی را در اختیار داشته و در حوزه‌های دیگری مانند نیمه‌هادی‌ها، دستگاه‌های ارتباط بی‌سیم، نمایشگر‌های صفحه تخت و لوازم الکترونیکی مصرفی، کالاهای ICT به بازار جهانی عرضه می‌کند.

 او در ادامه گفت: مطالعه نحوه ادغام و ارتقا این سه کشور نشان می‌دهد که دو عنصر برای مشارکت در بخش‌هایی از زنجیره‌های جهانی ارزش با ارزش افزوده بالا حیاتی هستند؛ نخست، سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های داخلی در خارج از کشور و‌ دوم، ترکیب سرمایه انسانی و ظرفیت تحقیق و توسعه. در وهله اول هر سه کشور از مجموعه بزرگی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در زمینه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برخوردارند این مهم سبب ایجاد صنایع داخلی موفق شد. سپس شرکت‌های پیشرو داخلی در بیرون از مرزهای کشور ‌سرمایه‌گذاری کردند تا به بازارهای جدید دست یابند و در سطح بین‌المللی رقابت کنند.

‌ بر اساس این گزارش، کره و چین همچنین در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذارهای زیادی را به انجام رساندند. آنها علاوه بر آزادسازی مقررات ‌سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور خود و جذب حجم عظیم سرمایه، با استفاده از ترکیبی از اقدامات مالی و ارائه اطلاعات فرصت‌های ‌سرمایه‌گذاری در سایر کشورها به شرکت‌های داخلی و همچنین انعقاد موافقت‌نامه‌های سرمایه‌گذاری بین‌المللی از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی شرکت‌های داخلی در خارج از کشور حمایت کردند.

گزارش کامل «مکانیسم‌های توسعه و ارتقا کره‌جنوبی، هند و چین در زنجیره جهانی ارزش‌ اقتصاد دیجیتال» را اینجا دریافت و مطالعه کنید.

ایران هنوز وارد زنجیره ارزش جهانی نشده است

در ادامه این نشست، عیسی منصوری، محقق و پژوهشگر زنجیره‌های ارزش جهانی و معاون سابق وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در این جلسه، به ارائه توضیحاتی در رابطه با جایگاه ایران و صنایع کشور در زنجیره ارزش جهانی پرداخت و با یادآوری به این نکته که ایران هنوز وارد این زنجیره نشده‌است، تصریح کرد که صنایع برای ورود به بازار جهانی، باید طراحی اختصاصی داشته باشند یا آنکه تولید و توزیع خود را به سطح جهانی ارتقا دهند.

وی با یادآوری دوباره اینکه، صنایع کشور از زنجیره ارزش جهانی جا مانده‌اند، تاکید کرد که منطقه‌ای شدن زنجیره ارزش، رویکردی است که طی یک دهه اخیر در جهان شکل گرفته‌است و این اتفاق ‌می‌تواند فرصتی برای ایران و صنایع کشور باشد تا با به زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای وارد شوند. منصوری در عین حال، تصریح کرد که تجارت ارزش‌افزوده، به رویکرد غالب دنیای کسب‌و‌کار امروز بدل شده‌است.

دریافت گزارش

ضرورت بررسی زنجیره‌های ارزش داخلی

پس از ارائه این گزارش‌ها، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق تهران به ضرورت بررسی وضعیت زنجیره‌های ارزش داخلی اشاره کرد و گفت: بررسی این نکته بسیار حائز اهمیت است که زنجیره‌های داخلی کشور در چه سطحی قرار دارند و بخش‌ خصوصی تا چه حد آمادگی پیوستن به این زنجیره را دارد.

به گزارش روابط عمومی اتاق تهران، عطااله اشرفی اصفهانی با ارائه این پیشنهاد که در دپارتمان زنجیره ارزش مرکز خدمات سرمایه‌گذاری، وضعیت زنجیره‌های ارزش داخلی به ویژه در حوزه کشاورزی ایران مورد بررسی قرار گیرد، ادامه داد: تولید محصولات کشاورزی، زنجیره‌های تامین‌ و به خصوص موضوع کشت‌های قراردادی از این منظر قابل بررسی است.

مرتضی کوچک‌زاده، رئیس نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران، هم به این نکته اشاره کرد که با این اقتصاد بسته و نوع سیاست‌گذاری‌ها حرکت به سمت زنجیره‌های ارزش جهانی منجر به شکست می‌شود. او با بیان اینکه آخرین موارد ورود ماشین‌‌ آلات مربوط به سال‌ها قبل است، ادامه داد: ایران در حوزه شیلات و دام سبک دارای مزیت رقابتی است و این دو قلم کالا می‌تواند تضمین‌کننده ورود ایران به زنجیره ارزش جهانی در آینده باشد.

همچنین جهادی که به نمایندگی از استانداری تهران در این نشست حضور یافته بود، از بررسی زنجیره‌های ارزش استان در این نهاد و تدوین سند استراتژیک برای این زنجیره‌ها خبر داد. او خواستار ارائه یک بسته پیشنهادی از سوی بخش خصوصی برای ارتقا جایگاه استان در زنجیره‌ها شد.

به ظرفیت دانش‌بنیان‌ها توجه شود

مریم ابراهیمی تاج‌‌‌آبادی، عضو کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق تهران، نیز نظر حاضران را به ضرورت توجه به فعالیت‌های دانش‌بنیان جلب کرد و گفت: تنها در حوزه زیست فناوری حدود 60 هزار فارغ‌التحصیل در کشور وجود دارد که به مراکز تحقیقاتی دنیا جذب می‌شوند.

او با بیان اینکه‌ فعالیت در حوزه بیوتکنولوژی از مزیت‌هایی چون ایجاد ارزش افزوده بالا و نیاز به فضای اندک برخوردار است، ادامه داد: از دیگر مزیت‌های این صنعت آن است که امکان تولید محصول نهایی و برندینگ در سایر کشورها نیز وجود دارد.

علی تقوی‌فر، نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق تهران، هم با بیان اینکه بخش بزرگی از تصمیم‌های اثرگذار و مرتبط با بخش خصوصی در دولت اتخاذ می‌شود، گفت که تا مسایل سیاسی برطرف نشود، ورود به زنجیره‌های جهانی ممکن نخواهد بود.

موقعیت ایران چگونه است؟

پس از آن، کاظم بیابانی خامنه که در حوزه زنجیره ارزش پژوهش‌هایی را به انجام رسانده است، گزارشی با موضوع اندازه‌گیری شاخص‌های وضعیت اقتصاد ایران در زنجیره‌های جهانی ارزش ارائه کرد. او با بیان اینکه 70 درصد تجارت جهانی در قالب زنجیره‌های جهانی ارزش انجام می‌شود، ادامه داد: بررسی‌ها حاکی از رشد کمتر مشارکت ایران در زنجیره‌های جهانی در مقایسه با کشورهای منتخب نفتی است.

او در ادامه توضیحات بیشتری درباره وضعیت اقتصاد ایران در زنجیره‌ها ارائه کرد و گفت: تعمیق موقعیت بالادستی نسبی، مشارکت از نوع صادرات کامودیتی‌محور، مزیت نسبی در بخش‌های انرژی‌بر، آلاینده و با محیط زیست نهفته بالا، مشارکت حدود ۴۰ درصدی ارزش افزوده تولیدی صادراتی در زنجیره جهانی ارزش از جمله این ویژگی‌هاست. ضمن آنکه، سهم ارزش‌افزوده خارجی در صادرات ایران کمتر از 9 درصد بوده و موقعیت ایران در شبکه تجارت ارزش افزوده غیرمرکزی و غیرکانونی است. این درحالی است که کشورهای‌ کانونی ‌و ‌دارای ‌مرکزیت، ‌به‌ عنوان ‌هاب و ‌بازیگر‌ مهم ‌شبکه ‌شناخته ‌می‌شوند.

بیابانی در ادامه گفت: مسیر ‌رشد ‌قابل‌اتکا‌ برای ‌کشورهای ‌در‌حال ‌توسعه‌، اهرم ‌کردن ‌سیستم‌های‌ تولیدی ‌است‌ که با‌ تولید‌ جهانی‌ درگیر‌ هستند‌، نه‌ سیستم‌های ‌تولید ‌ملی. در عین حال باید به این نکته توجه داشت که افزایش ‌مشارکت ‌در ‌زنجیره‌های ‌جهانی ‌ارزش ‌و‌ ایجاد‌ موقعیتی‌ کانونی ‌و ‌مرکزی ‌در ‌شبکه‌ تجارت‌ جهانی‌ راهی ‌برای ‌افزایش‌ مقاومت ‌اقتصادی ‌و ‌توسعه ‌اقتصادی ‌است. (این گزارش را دریافت و مطالعه کنید.)

در پایان این جلسه فریال مستوفی با جمع‌بندی موارد مطرح شده گفت که دپارتمان زنجیره ارزش اتاق تهران در ادامه ضمن برگزاری دوره‌های آموزشی برای آشنایی ذینفعان با مفهوم زنجیره ارزش، برای توسعه زیرساخت‌ها در این بخش نیز تلاش خواهد کرد.

• کلیپ - زنجیره جهانی ارزش چیست؟