رجب طیب اردوغان، سیاستمدار ترکیه‌ای است که عنوان سیزدهمین رییس جمهوری این کشور دوباره انتخاب شد. البته اردوغان نامی آشنا برای ما است، اما مسیر پیشرفت او در سیاست شاید برای همه روشن نباشد. اردوغان در اوایل سال 1954 به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در محله فقیرنشین کاظم‌پاشای استانبول گذراند. تحصیلات متوسطه اردوغان در سال 1973 در مدرسه مذهبی امام خطیب به پایان رسید، یعنی جایی که عمده موسسان حزب عدالت و توسعه ترکیه از آن خارج شدند.

او در دوران جوانی به فعالیت‌های سیاسی ملی‌گرا و مذهبی در مقابل جریانات چپ‌گرا ادامه داد و بنا بر بیوگرافی رسمی‌اش برای تحصیل در رشته مدیریت کسب‌وکار به مدرسه اقتصاد و علوم تجاری آکسارای رفت، یعنی جایی که امروزه به عنواان دانشکده اقتصاد دانشگاه مرمره شناخته می‌شود. منابع مختلف درباره تاریخ فارغ‌التحصیلی او از دانشگاه و اساسا واقعیت این مسئله اطلاعات مختلفی منتشر کرده‌اند، اما به احتمال زیاد او در سال‌های ابتدایی دهه 80 میلادی، یعنی زمانی که هنوز به 30 سالگی نرسیده‌بود، دانشجوی این دانشگاه بوده‌است.

*یک شعر و زندان

اردوغان از سال 1994 تا 1998 شهردار استانبول بود. دوران شهرداری اردوغان خالی از حادثه نبود. در سال 1997، او شعری از ضیا گوک‌آلپ را در جمع عمومی بازخوانی کرد که برایش دردسرهای زیادی به همراه داشت. گوک‌آلپ شاعر، نظریه‌پرداز سیاسی و بنیانگذار پان‌تورکیسم در ابتدای قرن بیستم بود. شعری که اردوغان از او خواند، چنین مضمونی داشت: «مساجد پادگان‌های ما، گنبدها کلاه‌خودهایمان، مناره‌ها سرنیزه‌هایمان و مومنین سربازان ما هستند...» همین مسئله باعث شد که یک قاضی با تکیه به بندی در قانون کیفری ترکیه او را به اشاعه خشونت نسبت به گروه‌های مذهبی و قومیتی محکوم کند.

اردوغان نهایتا به 10 ماه زندان و ممنوعیت مدت‌دار از مشارکت در فعالیت سیاسی محکوم شد. گرچه او درخواست تبدیل این محکومیت به جریمه نقدی را داشت، در نهایت با حکمی چهار ماهه به زندان پنارحصار رفت و بخشی از سال 1999 را در این مکان گذراند. از سوی دیگر او نتوانست بابت همین محکومیت در انتخابات شرکت کند و وقفه‌ای ولو کوتاه در کارنامه سیاسی‌اش اتفاق افتاد. اردوغان که تا آن زمان عضو حزب رفاه ترکیه بود، به حزب اسلام‌گرای فضیلت پیوست، اما نتوانست در آن گفتمان یکپارچه‌ای بین ارزش‌های محافظه‌کارانه و طلب اصلاحات برقرار کند. همین مسئله باعث شد تنها سه سال پس از پیوستن به فضیلت، حزب عدالت و توسعه را در سال 2001 تاسیس کند.

از اینجا به بعد نام حزب عدالت و توسعه و به ویژه اردوغان به سپهر سیاسی ترکیه گره خورد. اردوغان در سال 2003 به نخست وزیری ترکیه رسید و این سمت را تا سال 2014 حفظ کرد و پس از آن به ریاست جمهوری ترکیه تکیه زد. او طی دو دهه اخیر مدتی طولانی رهبری حزب عدالت و توسعه را در پیروزی‌های انتخاباتی 2002، 2007 و 2011 بر عهده داشت، اما در سال 2014 مجبور شد از این سمت کناره‌گیری کند تا به عنوان رییس جمهوری ترکیه، فعالیت خود را از سر بگیرد. البته پس از رفراندوم قانون‌اساسی ترکیه در سال 2017، اردوغان باز هم به سمت رهبری حزب باز گشت. سیاست‌های اردوغان طی تقریبا 9 سال اخیر، چیزی بین پوپولیسم و محافظه‌کاری بوده‌است، اما چیزی که در این نقطه توجه زیادی را به خود جلب می‌کند، عملکرد دولت او در بحران اقتصادی ترکیه طی سال‌های اخیر است.

*سکان‌دار عجیب

بحران اقتصادی ترکیه از سال 2018 آغاز شد و تا همین امروز ادامه دارد. شاخصه‌های این بحران، سقوط شدید ارزش لیر ترکیه، تورم بالا، افزایش هزینه استقراض و در نتیجه آن افزایش نکول وام است. محرک اولیه این بحران، کسری بیش از حد حساب جاری اقتصاد ترکیه و مقادیر زیاد بدهی‌هایی خصوصی بود که در قالب ارزهای خارجی وجود داشتند. جدای از این عوامل، اقتدارگرایی روزافزون اردوغان و ایده‌های غیرعادی او درباره سیاست‌های نرخ بهره هم به این مسئله دامن زدند.

البته افزادی هم هستند که تنش‌های ژئوپلتیکی بین ترکیه و ایالات متحده را به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار در این بحران اقتصادی قلمداد می‌کنند. پس از تلاش به کودتای 2016 علیه دولت اردوغان، او یک کشیش آمریکایی به نام اندرو برانسون را دستگیر و زندانی کرد و همین مسئله باعث اجرای فشارهای اقتصادی و تحریم‌هایی از سوی دولت ترامپ به ترکیه تحمیل شد. این فشارهای باعث شدند تعرفه واردات فولاد از ترکیه به 50 درصد و آلومنیوم به 20 درصد افزایش پیدا کند. همین مسئله، فولاد ترکیه را از بازارهای آمریکایی خارج کرد که سهمی 13 درصدی از صادرات فولاد ترکیه داشتند.

البته ترکیه به طور کل از سال 2010 به این سو با کاهش ارزش پول ملی خود در مقابل دلار روبه‌رو بوده است. با این‌حال وقفه‌ای از ثبات نسبی که در مدت زمان کمتر از 2 سال، بین سال‌های 2016 و 2018 وجود داشت، به عنوان آخرین دوره ثبات به حساب می‌آید. ارزش لیر در مقابل دلار از ابتدای سال 2018 به این سو، تقریبا 80 درصد کاهش پیدا کرده‌است. از سوی دیگر نرخ تورم سالانه ترکیه که در حدود 10 تا 12 درصد بود، ناگهان به بیش از 20 درصد جهش کرد. با پیش آمدن دوران همه‌گیری کووید-19 این نرخ باز هم به سطوح قبلی خود بازگشت، اما از سال 2021 به این سو، تورم به سوی اعداد بالای 50 درصد پرتاب شد و در برخی نقاط، مانند شهر استانبول، در سال 2022 شاهد تورم تقریبا 95 درصدی بودیم.

کسری حساب جاری ترکیه طی این سال‌های دائما در حال افزایش بوده‌است. این شاخص در سال 2016 تقریبا 33 میلیارد دلار بود و در سال 2017 به 47.3 میلیارد دلار افزایش پیدا کرد. در سال 2018 کسری حساب جاری ترکیه به بیش از 51 میلیارد دلار رسید، یعنی عددی که یکی از بزرگ‌ترین کسری‌ها در جهان به حساب می‌آید.

دولت ترکیه در کنار ربط دادن این مسئله به خرابکاری‌های خارجی اقداماتی را هم به اجرا گذاشت. برای مثال در همان ابتدای کار، آلبایراک، وزیر اقتصاد ترکیه، قصد اجرای برنامه‌ای را داشت که در دل آن با حفظ تورم، رشد اقتصادی در بلند مدت بالا رفته و کسری حساب جاری کاهش پیدا می‌کند. طی این برنامه، دولت ترکیه با تغییر نقطه تمرکز خود بر پروژه‌های پرسودتر، تقریبا 10 میلیارد دلار از مخارج خود را کاهش می‌داد. البته قرار بود نتایج این برنامه نهایتا تا سال 2021 مشاهده شود، اما با پیش آمدن همه‌گیری کووید-19، بهبود نرخ رشد اندکی با تاخیر روبه‌رو شد.

با سقوط ارزش لیر در سال 2018، بانک مرکزی ترکیه مجبور بود نرخ بهره را تغییر دهد. با این‌حال، اردوغان، دست کم به عنوان یک ژست سیاسی، افزایش نرخ بهره را ربا خواند و جلوی آن را گرفت. او افرادی را که از افزایش نرخ بهره حرف می‌زدند، «خائن» نامید. سقوط ارزش لیر در سال‌های 2020 و اوایل 2021 اندکی آهسته‌تر شد، اما با تغییر رییس بانک مرکزی ترکیه و کاهش نرخ بهره از 19 به 14 درصد، لیر ترکیه تنها در سال 2021 تقریبا 44 درصد از ارزش خود را از دست داد.

پاول کروگمن، این بحران اقتصادی را یک «بحران کلاسیک ارز و بدهی» نامید که به گفته او بارها اتفاق افتاده‌بود. کروگمن درباره این بحران چنین اضافه کرد: «در چنین زمانی است که کیفیت رهبری سیاسی به شدت اهمیت پیدا می‌کند. ما نیازمند مسئولانی هستیم که از ماهیت وقایع اطلاع داشته باشند و بتوانند پاسخی مناسب به آن‌ها پیدا کنند. بعضی از اقتصادهای نوظهور دارای چنین شکلی از رهبری هستند و می‌توانند از دل بحران به شکلی قابل قبول خارج شوند، اما رژیم اردوغان به هیچ‌وجه دارای چنین ویژگی‌هایی نیست.»

البته این مسائل روی میزان محبوبیت اردوغان و حزب او هم تاثیر گذاشت. این حزب در انتخابات محلی سال 2019، در عمده شهرهای بزرگ ترکیه، از جمله استانبول و آنکارا، شکست خورد.اما در نهایت در انتخاب ریاست جمهوری سیزدهمین با وجود رقابت سخت و سنگین او بود که دوباره با اختلاف کم رئیس جمهور شد. اگر چه که به نظر می رسد باتوجه به دو دستگی ایجاد شده در کشور ترکیه او ماه ها و سال های سختی کاری را در پیش دارد.