اقتصاد ژاپن از سال‌ها پیش با معضل افزایش سن و کاهش جمعیت مواجه شده‌است. اما نکته اینجاست که این کشور توانسته به کمک مردم، از مشکلات اقتصادی خود عبور کند. هرچند این کشور می‌توانسته در برخی مقاطع بهتر عمل کند اما به صورت کلی، عملکرد بدی در دنیای اقتصاد نداشته‌است.
آدام اسمیت در سال ۱۷۷۶ در کتاب خود با عنوان «ثروت ملل» نوشت: «بزرگ‌ترین نشانه فریبنده از خوشبختی یک ملت، افزایش تعداد ساکنان آن سرزمین است.» چند سال بعد، دیوید ریکاردو و توماس مالتوس درباره ذخایر مواد غذایی در جهان برای همه مردم، ابراز نگرانی کردند. اما در سال ۱۹۳۷ هم جان مینارد کینز از کاهش جمعیت جهان هشدار می‌داد که آن را حاصل اثرات مخرب اقتصاد می‌دانست.
ژاپن یکی از نمونه‌های قابل بررسی در زمینه جمعیت و رشد اقتصادی است. در دهه ۸۰ میلادی، اقتصاد این کشور به قدری رشد کرده بود که جهان را به وحشت می‌انداخت. اما در دهه ۹۰ به دنبال ترکیدن حباب و ورشکستگی‌های حاصل از آن، ژاپن هم با بحران بدهی مواجه شد و رکود تورمی اقتصادش را دچار مشکل کرد.
زمانی‌که ژاپن دچار بحران بدهی شده بود بسیاری از تحلیل‌گران می‌گفتند بدهی این کشور وضعیت ناپایدار دارد و بانک ژاپن باید همچنان با اقدامات خود، تورم را بالا ببرد. در سال ۲۰۱۳، بانک ژاپن تصمیم گرفت سیاست تسهیل پولی را در پیش بگیرد. آن زمان بدهی این کشور حدوداً ۲۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی‌اش بود. به هر حال، نه تورم به هدف ۲ درصدی‌اش نزدیک شد و نه بحران مالی به معنای واقعی دامان این اقتصاد را گرفت.
مشکلات اقتصادی ژاپن کاملاً خاصِ این اقتصاد بود. بسیاری از تحلیل‌گران می‌گفتند مباحث اقتصاد کلان و فصول سنتی آن نمی‌توانند پاسخی برای معضلات و مشکلات اقتصادی ژاپن باشند. اما حالا اقتصادهای ثروتمند دچار همان مشکلات اقتصادی شده‌اند. نرخ تورم پایین، نرخ بهره پایین و رشد کند و آهسته از جمله مسائلی است که اکنون کشورهای ثروتمند با آن روبه‌رو هستند.
یکی از نقاطی که می‌توان پاسخ را در آن یافت، بحث جمعیت‌شناختی است. ژاپن خیلی زودتر از سایر کشورهای توسعه‌یافته و ثروتمند جهان، مسیر افزایش سن و کم شدن جمعیت را تجربه کرد. در حالی‌که این کشور خودش را کاملاً با مقوله افزایش سن و کاهش جمعیت مطابقت داده، سایر کشورها تازه با این مقوله روبه‌رو شده‌اند. به همین خاطر است که اکنون اقتصاد ژاپن از نگاه اقتصاددان‌ها وارد دوره‌ای تازه شده و می‌توان کاملاً به آن امید داشت.
*تکیه دولت بر مردم
به اعتقاد آدام پوزن، اقتصاددان موسسه پیترسون، ژاپن بدهی را مشکل خودش ندانسته، بلکه بحث جمعیتی را هدف قرار داده و مردم را وادار کرده که با این مشکل روبه‌رو شوند. نرخ بهره می‌تواند برای سال‌های طولانی، زیر نرخ رشد و بسیار پایین باشد. آنچه از نگاه پوزن اهمیت دارد و ژاپن توانسته آن را بفهمد، این است که مردم باید با واقعیت روبه‌رو شوند. ژاپن توانسته مردم را با واقعیت‌های افزایش سن و کاهش جمعیت مواجه کند. بدهی عمومی در این کشور برای تقریباً ۲۵ سال، بیش از ۱۰۰ درصدِ تولید ناخالص داخلی بوده اما هیچ‌گاه نتوانسته مشکلی را برای این اقتصاد ایجاد کند. دلیلش این بوده که مردم در این کشور، شیوه مواجهه با این مقوله را یاد گرفته‌اند.
بازار، بدهی و امثال این‌ها همیشه اقتصاد ژاپن را مانند سایر اقتصادها تحت فشار گذاشته‌اند. اما ژاپن توانسته به کمک مردم، شرایط را مدیریت کند. مردم در هر شرایطی، تلاش می‌کنند کارایی خودشان را برای اقتصاد حفظ کنند. این امر به سادگی باعث شده که این اقتصاد دچار بحران جدی نشود.
برخی از تحلیل‌گران بابت افزایش نرخ بهره کمی ابراز نگرانی می‌کنند. اما عده‌ای دیگر می‌گویند ژاپن نباید نگران بدهی‌هایش باشد. این کشور می‌تواند از مالیات هم کمک بگیرد. البته این ابزاری سنتی است که کشورها در شرایطی خاص به سراغ آن می‌روند.
سیاست اقتصادی شینزو آبه در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹ در زمینه افزایش مالیات مصرف‌کننده نتیجه مطلوبی برای اقتصاد ژاپن نداشت و خیلی‌ها نسبت به آن انتقاداتی وارد کردند.
افزایش نرخ تورم هم امر ساده‌ای در ژاپن نبوده‌است. بانک ژاپن با سیاست‌های مختلف پولی و مالی، اهدافی را برای نرخ تورم در نظر گرفته‌است. اما اکنون مقامات اقتصادی در این کشور می‌گویند مقوله تورم را اشتباه گرفته‌اند و اکنون تلاش دارند با راهکاری متفاوت و تازه با آن روبه‌رو شوند. آن‌ها معتقدند باید روی بحث انتظارات تورمی تمرکز کنند و این یعنی باید از مردم بخواهند نگرش و انتظارات خود را نسبت به مقوله تورم تغییر دهند.
نکته مهم در مورد اقتصاد ژاپن این است که به‌رغم همه مشکلات، این اقتصاد توانسته روی پای خودش بایستد و از مشکلات عبور کند. البته که ژاپن می‌توانست در این سال‌ها عملکردی بسیار بهتر از این‌ها داشته باشد. برخی از اقتصاددان‌ها در توکیو می‌گویند دولت برخی از منابع را هدر داده‌است. اما همین فشارها باعث شده دولت بحث اصلاحات را در دستور کار خود قرار دهد. البته همه‌گیری کرونا، شرایط را برای اقتصاد مانند سایر اقتصادهای جهان کمی دشوار کرده‌است اما مردم در ژاپن، همان‌طور که در برابر سایر مسائل از خودشان انعطاف نشان داده‌اند، در این زمینه هم تلاش کرده‌اند منعطف بمانند.